باغ‌های تاریخی بیرجند

  

  اقلیم خشک و نسبتا گرم جغرافیایی ایران باعث شده توجه خاصی به کاشت درختان در فضاهای معماری شود.

  باغ‌های ایرانی همواره یکی از مصادیق بارز هنر، علم و ذوق ایرانی بوده و در همه منابعی که به معرفی و شرح شهر‌ها و مجتمع‌های زیست ایرانیان پرداخته‌اند، از آن ذکر شده است.
به گفته مورخان یونانی پیرامون خانه‌های بیشتر ایرانیان را باغ‌هایی در برگرفته که به آنها پردیس می‌گفته‌اند. در لغت‌نامه دهخدا پردیس برگرفته شده از زبان مادی (پارادائز) ذکر شده است. همچنین بسیاری از مورخان در آثار خود این واژه را به کار برده‌اند. به طور مثال گزنفون در شرح بازدید لوساندروس از باغی که کوروش در ساردیس ساخته بود واژه پردیس را به کار برده است.
جهان اسلام دو سبک باغ‌سازی را از ایرانیان اقتباس کرده که با گذشت زمان کم و بیش در بین ملت‌ها رواج یافت. یکی باغ به عنوان ظرف که ساختمان در وسط آن قرار می‌گرفت و دیگری باغ به عنوان مظروف که احاطه شده توسط ساختمان‌ها بود و همچنین استفاده از فضای باز شهری به عنوان باغ میدان و محل تفریح و تفرج و تعاملات اجتماعی از دوره صفویه در شهر‌های ایرانی آغاز می‌شود که می‌توان این باغ‌ها را در نواحی مختلف ایران از جمله بیرجند مشاهده کرد.

  باغ‌ها و عمارت‌های بیرجند با طراحی فضای سبز به نمایش گذاشتن آب در جوی‌ها، استخر و فوراه‌ها، محیطی زیبا و کاملا متفاوت با اقلیم منطقه را به نمایش گذاشته‌اند. این باغ‌ها که اکثرا متعلق به خاندان‌های ثروتمند و بالاخص خاندان علم بوده‌اند. به تعداد زیاد در داخل شهر بیرجند و روستاهای اطراف پراکنده‌اند. که از آن جمله می‌توان باغ‌ها و عمارت‌های رحیم آباد، معصومیه، بهلگرد، امیر‌آباد شیبانی، علی‌آباد، شوکت آباد و ارگ کلاه فرنگی یا ارگ میرحسن خان اشاره کرد. که از لحاظ معماری، تزیینات و طراحی شباهت فراوانی با یکدیگر دارند. اما آنچه که در اینجا باید بدان توجه داشت مورد بی‌مهری قرار گرفتن و عدم توجه به این باغ‌های زیبا که هر کدام هزاران حرف نگفته دارند، است. امید است با تلاش مسئولان و توجه مردم به این اماکن تاریخی درهای نهفته آنها بازگشته و از اماکن استقبال بیشتری به عمل آید.

 باغ و عمارت اکبریه:

  این مجموعه تاریخی در انتهای خیابان معلم _ بیرجند و در داخل محدوده روستای تاریخی اکبریه قرار گرفته است. تفاوت ویژگی‌های معماری در بخش‌های مختلف این بنا نشان دهنده ساخت بنا در طی چند دوره است. به نحوی که ساخت این مجموعه از اوایل دوره قاجار تا اواخر این دوره و در چند مرحله انجام شده است. این مجموعه شامل چند عمارت است که هرعمارت شامل طبقات متعددی است که به وسیله دالان‌های متعدد به یکدیگر راه دارد. در بخش‌هایی از این اتاق‌ها تزیینات گچی دیده می‌شود و بخش‌هایی از آن نیز فاقد هرگونه تزیین است. همچنین درهای موجود در این عمارت چوبی بوده که با شیشه‌های رنگی تزیین شده‌اند. وجود درختان بلند قامت کاج در دو طرف خیابان اصلی عمارت مرکزی این مجموعه بر‌زیبای و طراوات باغ و نمای آن افزوده است. در طبقه همکف عمارت مرکزی، تالار زیبا با تزیینات گچی با طرح‌های اسلیمی و درب‌های چوبی وجود دارد و همچنین در میانه خانه این عمارت در قسمت ساختمان مرکزی آن قرار دارد آینه کاری‌های بوده که متاسفانه قسمت اعظم آن از بین رفته است. بخش اداری این عمارت که جدید‌ترین قسمت آن است در اوایل دروه پهلوی احداث شده است.

درختان و گیاهان استفاده شده در این باغ به دو نوع کلی: تزیینی و میوه‌دار تقسیم می‌شوند که شامل درختان: کاج، بوته‌های شمشاد و همچنین درختان: زردآلو، پسته، انار و توت است.

هم اکنون بخش‌های مختلف این باغ و عمارت مورد استفاده اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان جنوبی است. بخش احداث شده در دوره زندیه به عنوان کتابخانه و دانشکده هنر دانشگاه بیرجند فعال است. از بخش مرکزی که در دوره قاجار احداث شده به عنوان موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی استفاده می‌شود. بخش ساخته شده در دوره پهلوی کاربری اداری دارد و بالاخره دیگر بخش‌ها به عنوان سفره‌خانه و چایخانه سنتی اختصاص یافته است.

 باغ و عمارت رحیم آباد:

 این عمارت در داخل روستای رحیم‌آباد و در حاشیه خیابان شهید مدرس قرار گرفته است این از بناهای دوره قاجار به شمار می‌رود و تاریخ ساخت این بنا سال 1315 ه.ق است. این مجموعه شامل بخش‌های متعددی از جمله عمارت اصلی با راهروها و اتاق‌های متعدد، اصطبل و حوضخانه که دارای گنبدی کلاه فرنگی است. عمارت رحیم آباد دارای سه تالار بزرگ است که از لحاظ کاربری به عنوان پذیرایی از مهمانان و تشریفات استفاده می‌شده است و دارای تزیینات مقرنس، آینه‌کاری، گچبری است. درب‌ها و پنجره‌های تالار دارای کتیبه‌هایی به شکل هلالی و تزیینات مشبک با طرح اسلیمی است که استفاده از شیشه‌های رنگی بر‌زیبایی آن افزوده است. از مهم‌ترین ویژگی‌های این بنا می‌توان به وجود انبوه تزیینات و در انواع مختلف اشاره کرد.

امروزه بخشی از این باغ و عمارت به عنوان مرکز آموزش هنر‌های سنتی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان جنوبی استفاده می‌شود و همچنین در یکی از قسمت‌های آن رستوران سنتی تاسیس شده است که پذیرای مهمانان فراوانی در طول شبانه‌روز است.

باغ و عمارت بهلگرد:

این مجموعه در فاصله یک کیلومتری شامل روستای بهلگرد و حدود 15 کیلومتری شرق بیرجند قرار گرفته است و شامل دو باغ، دو عمارت، اصطبل، محل سکونت خدمه و نیز یخدان طبیعی است. نکته‌ای که درباره تزیینات این عمارت قابل ذکر است تزیینات کمتر این باغ نسبت به سایر باغ‌ها است. طبقه اول این عمارت دارای چهار ستون دایره‌ای آجری است که مهم‌ترین عناصر تزیینی باغ را در خود جای داده‌اند.

این مجموعه دارای دو باغ مجزای اندرونی و بیرونی است. که باغ اندرونی از نظر وسعت بسیار کوچکتر از باغ بیرونی است. در مرکز این باغ استخری وجود دارد که جزیره‌ای با طرح هشت ضلعی در مرکز آن واقع شده است. نکته جالب توجه در این باغ وجود یخچالی است که عملکرد آن تولید یخ در زمستان و ذخیره آن تا تابستان است. اصول کار این یخچال به این صورت است که از طریق نهری در زمستان آب به استخر وارد می‌شده است که این آب در زمستان یخ می‌بندد و کارگران با پاشیدن آب بر قطر آن می‌افزودند و هنگامی که قطر یخ به اندازه کافی رسید یخ را شکسته و برای استفاده در تابستان به مخزن منتقل می‌کرده‌اند.

باغ و عمارت شوکت آباد:

مجموعه تاریخی شوکت‌آباد در فاصله 5 کیلومتری شرق شهر بیرجند قرار گرفته است. این مجموعه نیز همانند سایر مجموعه‌ها شامل بخش‌های متعددی است که هر بخش تزیینات خاص خود را دارد. از جمله حوض‌خانه که دارای بیشترین ویژگی‌های معماری و تزیینی است. این قسمت دارای گنبدی بزرگ است که در مرکز آن یک کلاه فرنگی با پنجره‌هایی که از طریق آن بخشی از نور حوض خانه تامین شده تعبیه شده از دیگر فضاهای مهم تشکیل دهنده این مجموعه می‌توان به اندرونی و یا محل خصوصی خانواده حاکم اشاره کرد. این بخش که در جنوبی‌ترین قسمت مجموعه قرار گرفته است از لحاظ معماری و طرح شباهت فراوانی به خانه‌های مسکونی واقع در بافت قدیم بیرجند دارد. از مهم‌ترین تزیینات این عمارت می‌توان به قاب‌های گچی ایوان اندرونی، رخبام‌های تزیینی و طاق نماهای اطراف حوض‌خانه اشاره کرد. از عناصر معماری مهمی که مربوط به مجموعه است اما در فاصله 500 متری از باغ قرار دارد یخچال طبیعی است که از خشت و گل ساخته شده است.

از بخشی از این بنا به عنوان موزه تاریخ طبیعی و حیات وحش بیرجند استفاده می‌شود و بخشی دیگر به رستوران سنتی تغییر کاربری داده است.

باغ و عمارت معصومیه:

مجموعه معصومیه در نزدیکی غرب بیرجند که در دوره «پهلوی» احداث شده است. بارزترین ویژگی این بنا می‌توان به نوع خاص معماری آن اشاره کرد چرا که این عمارت به گونه‌ای طراحی شده که نمای اصلی عمارت در آب استخر مقابل آن کاملا بازتاب می‌کند. به نحوی که عمارت چهل ستون اصفهان را تداعی می‌کند در داخل باغ اشاره کرد. این عمارت همچون سایر بناهای تاریخی تمام فضاها و اتاق‌های آن به یکدیگر راه دارند. به صورتی که امکان ورود به داخل ساختمان از هر سوی عمارت میسر است. در این عمارت علاوه بر باغ اصلی دو باغ دیگر نیز به چشم می‌خورد که در یکی از آنها عمارتی ساده خود‌نمایی می‌کند و دیگری فاقد عمارت است. از جمله نکات جالب این عمارت وجود وسایل یکی از خانواده‌های قدیمی بیرجند در داخل آن است که می‌توان این بنا را به موزه‌ای برای بازدید عموم تبدیل کرد. تا سایرین از نحوه زندگی این خاندان مطلع شوند.

باغ و عمارت مود:

باغ و قلعه مود در روستای مود از توابع شهرستان بیرجند و در فاصله 40 کیلومتری شرق بیرجند قرار دارد. این عمارت طی دو مرحله ساخت شده است. که مرحله اول آن شامل: ساخت قسمت‌های اصلی بنا در دوره زندیه و عمارت دوم که بنایی است مربوط به دوران قاجار ساخته شده است. آنچه از بررسی بنا به دست می‌آید این است که این بنا در اصل قلعه‌ای بوده است دفاعی و وجود حصاری قوی و قطور با برج‌های متعدد دلیل این مدعاست. این بنا در مجموع دارای 20 برج مدور است یک خندق نیز دور تا دور قلعه حفر شده است که دفاع از قلعه را آسان‌تر می‌کرده است از جمله تزیینات این بنا می‌توان به نقوش اسلیمی، گل بته و نقوش پرندگان اشاره کرد که متاسفانه توسط عوامل طبیعی نظیر باد و باران و تابش آفتاب این نقوش تا حد زیادی تخریب شده‌اند.

باغ و عمارت امیر‌آباد:

باغ و کوشک امیر‌آباد در 5 کیلومتری غرب واقع شده است. احداث این بنا به اوایل دوره قاجار بر می‌گردد. آنچه در طراحی این باغ به عنوان الگوی باغ‌های ایرانی ملحوظ شده است. تا حد زیادی به دلیل استفاده از مضمون‌های آشنا با معماری اسلامی و نمایش نماد‌های سنتی تصویری است که به صورتی موفقیت‌آمیز و تقریبا ابتکاری بوده است از جمله فرم چلیپایی طبقه همکف و به وجود آوردن همان فرم در فضای داخلی طبقه اول بنا که نوعی وحدت و یکپارچگی را در کل ساختمان کوشک بوجود آورده است. از نظر تزیینات نیز تزیینات تقریبا ساده‌ای در این عمارت بکار رفته است.

در حال حاضر باغ در اختیار دانشکده کشاورزی دانشگاه بیرجند است و اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان جنوبی در صدد است تا با مشارکت دانشگاه بیرجند آن را به موزه کشاورزی بیرجند تبدیل کند. 
 

منبع: خبرگزاری میراث فرهنگی